Longread: Hotel Europa ligt niet meer in Europa - verleden, heden, toekomst

Vertel me hoe je vakantie viert en ik vertel je wie je bent.

Een magnifiek boek. Grand Hotel Europa van Ilja Pfeiffer. Naast indringende romances en veel prachtige verhaallijnen is het boek een aanklacht tegen het massatoerisme. Het thema (een van vele lijnen...) dat Pfeiffer beschrijft is dat van een Europa dat zó'n rijk cultureel verleden heeft, dat het in nostalgie blijft hangen en in het verleden leeft. Met mensen die dat verleden steeds maar als toerist willen bezoeken, of als ondernemer in de toeristenindustrie willen uitbaten. het verleden wordt geromantiseerd en het nadenken over een gezonde, evenwichtige toekomst en alles wat daarbij hoort zoals migratie, is daarbij minder punt van focus. Een verhaal over bestuurders die voor die romantiek rustig een stad als Venetië laten wegzinken. Of toeristen die door woonkamertjes van mensen in Giethoorn stampen. Pfeiffer beperkt zich daarbij niet tot Europa als toeristische trekpleister, maar beschrijft ook hoe bussen vol toeristen uit China heel Europa platlopen en op hun beurt Europese toeristen op zoek gaan naar de meest exotische plekjes om een 'authentieke terug in de tijd ervaring' op te doen.

Een prachtig boek. Doch tijdens mijn reis naar Oezbekistan, ja ja, ook ik ben een radartje in het web van toerisme, ben ik fundamenteel anders gaan kijken naar 'Grand Hotel Europa'. Want het epos getuigt inmiddels ook van een 'ouderwets' Eurocentrisch wereldbeeld. Verondersteld wordt dat toerisme een Europees fenomeen is, dat slechts door Europeanen geëntameerd en in stand gehouden en geëxporteerd wordt. Ik merk dat ik op vele reizen mijn zelfbeeld en identiteit als reiziger en toerist continue moet bijstellen, wat soms een pijnlijke en dikwijls een hilarische ervaring is. Ik zal mijn zelfonderzoek en de inzichten beschrijven aan de hand van een aantal reiservaringen die over verleden, heden, toekomst gaan. Ze gaan over toerisme en ook over identiteit en zelfidentificatie. Ik keek in mijn eigen reisspiegel: vertel me hoe je vakantie viert en ik vertel je wie je bent.

Back-Packer

Vanaf mijn twintigste kan ik mijzelf reiziger noemen. Ik kom niet uit een reizigersgezin. Onze vakanties in mijn ouderlijk gezin gingen steevast naar dezelfde vaste plek. In de winter naar de Italiaanse Dolomieten, op wintersport, waar we elk jaar in hetzelfde dorpje kwamen en ik zoete herinneringen koester. 'S ochtends vroeg mocht ik met de dorpskinderen keihard skieënd zonder stokken de piste openen van de skilift eigenaar. In de zomer togen we naar Zuid-Italië, waar mijn ouders en zus genoten, en ik me werkelijk te pletter verveelde in een hotel-met-buffet waar de enige afwisseling bestond uit het feit dat we 's ochtends gingen bruin worden op het strand en 's middags na de lunch bij het zwembad. Huidkanker 'bestond nog niet' dus we smeerden ons in met een jodium-olijfolie mengsel om extra bruin te worden en spoten citroensap in het haar om extra blond te worden. Ik verveelde me dood, dus terwijl mijn familie zich nog eens omkeerde om aan alle kanten gelijkmatig te roosteren, ging ik stiekem op ontdekkingstocht in de woestijnachtige bosjes tussen strand en zwembad in, waar tarantulla nesten zaten. Ik speelde met de tarantulla's en liet ze over mijn hand lopen. Een van mijn dierbaarste jeugdherinneringen, die andere mensen nu soms 'best gek' vinden. Ik vind spinnen en rare beestjes nog steeds leuk.

Maar vanaf mijn twintigste als student was mijn rugzak mijn beste vriend en verkende ik alleen en samen Azië, de Verenigde Staten, binnenlanden van Europa en Zuid-Amerika. Azië was favoriet en ik loop net zo makkelijk zonder kaart of navigatie door Bangkok als door Amsterdam. Ik deed antropologisch onderzoek, maar was ook gewoon heel erg toerist. Maakte trekkings door de jungle en genoot ten volle van alles wat mensen in de toerisme industrie bedenken dat wij back-packers leuk vinden. Als ik heel eerlijk ben, was een van de aantrekkelijkheden van het reizen, zeker ook dat je als koning behandeld werd. Zou ik destijds natuurlijk nooit toegeven, als activistische wereldbewuste antropologie student, maar het was wel erg relaxed dat je in Thailand voor twee euro Patthai op straat kon eten en een maandje India zelfs geld opleverde, als je je studnetenflat hier onder verhuurde. De gastvrijheid en vriendelijkheid van mensen ter plekke was overweldigend. In elk restaurantje werd een in slecht engels vertaalde kaart aangerukt, voetmassagemevrouwen dartelden rond je surfplank. Overal werd alles gedaan om het je naar de zin te maken. De Europese back-packer was een 'Zum Haben' object voor elke local om een paar euro's aan te verdienen. Ik herken me wel met enige schaamte in de schets van Pfeiffer; nog exotischer, nog meer down under, nog zieker worden, gaf absoluut rankingspunten in mijn sociale scene van toen.

Wereldreis met kids

Verliefd, verloofd, getrouwd. Wij namen vrijaf van werk en leven en gingen op wereldreis met onze kinderen, toen 7 en 10 jaar oud. Rekenles in een hangmat in de jungle van Laos. Gymnastiek bestond uit het aan een liaan in een waterval springen in Vietnam. Biologieles uit het achterhalen van de draagtijd van een baby kangaroe in Australië. Ik denk dat het vanaf toen was, dat als ik een sollicitatie biografie zou moeten schrijven of een identiteitspitch bij een therapeut zou moeten doen, dat de term 'reiziger' daarbij een prominente plek zou krijgen. Dat gold ook voor onze kinderen. Als ze nieuwe vriendjes maakten op school of de sportclub, was hun eerste vraag 'hoe heet je?'. En de tweede vraag was: 'ben je een reiziger?'. Reizigersvriendjes waren leuker dan niet-reizigers vriendjes. Reiziger zijn betekende niet zomaar een beetje in- en uit een vliegtuig stappen, maar een basisvertrouwen hebben in de mensheid, dat er overal lieve mensen zijn die je eten en een bed geven. Reizigers vriendjes waren relaxed en gaven minder om merkkleding en spullen. 'Thuis is waar je bed vanavond staat en speelgoed vind je in de bosjes' was onze favoriete moederlijke mantra bij reisstress en heimwee. Dat we op reis ons ook meer bewust werden van Europese, westerse, Nederlandse identiteit dan waar dan ook, was ook een feit. Ja; we voelden ons wereldburger. De kinderen voetbalden met Thaise kinderen in kleine dorpjes. Maar het was ook fijn om soms een Nederlandse toerist tegen te komen en na vijf dagen rijst waren bananenpannekoeken meer dan welkom. We voelden dat sommige Nederlandse normen en waarden in leven en opvoeding on-onderhandelbaar bleken. Door reizen leer je vooral jezelf kennen.

Antropoloog

Jaren van reizen met kinderen en antropologisch onderzoek volgden. Gefocused met een onderzoeksvraag bij nomaden in Iran, Quakers in Engeland, dodenrituelen op Sulawesi... Ik publiceerde erover en het verrijkte me. Steeds meer besefte ik hoe erg de plek van je wieg bepaalt wat je denkt en vindt. Puur toeval, mijn overtuigingen, mensbeelden, geloof en politieke voorkeur. Wat ik prachtig vind aan reizen, zeker als dat niet in de rush van massatoerisme is, zijn de werkelijke ontmoetingen met mensen. Diepe inkijk in elkaars leven en cultuur. Ik probeerde in de ontmoeting vaker tot wederkerigheid te komen. Niet alleen in hun hutje te kijken. Nam foto's van Nederland en thuis mee, omdat ik merkte dat mensen, en zeker jongeren, die niet de mogelijkheid hebben om zelf te reizen, het wel geweldig vinden om andere talen te spreken en te leren over andere plekken op de wereld. Steeds meer begon ik echter ook de keerzijde van toerisme te zien. Voelde me schuldig toen Nepalese berggidsen door hadden, dat niet de fooi aan het einde van de trip doel was om je goed te begeleiden, maar dat je moest proberen om een permanente sponsorrelatie met een westers gezin op te bouwen, zodat je kinderen kunnen studeren. Ik werd wat cynisch over mijn oude back-packers idealisme. Als wereldbewuste student back-packer vond ik het ooit 'not done' om een drager mijn rugtas te laten dragen op een Himalaya trekking. Soort koloniale slavernij-schaamte. Tot een Nepalese drager mij uitlegde hoe asociaal al die slecht geklede Europese back-packers waren, om op hún bergen te komen klimmen en niet eens een drager te willen betalen, terwijl de geheel in top outfit gestoken Japanners er wel drie per persoon inhuurden. In my face. Zo scherp had ik het nog niet bekeken. Vanaf dat gesprek begon ik mensen in de toeristische sector veel meer als serieuze handelspartner te beschouwen, dan als willekeurige inwoner van een land die het zo leuk vindt dat ik langs kom. Mijn Grand Hotel Europa masker viel af. Eigenlijk werd ik meer wereldburger. Mijn antropologische blik werd gek genoeg juist aangescherpt toen ik door de COVID lockdowns niet kon reizen, en ontdekte wat een natuurpracht en culturele diversiteit Nederland herbergt. Onder- en boven de rivieren. Stad en platteland. Protestant en katholiek; het kreeg meer relief. Ik ben enorm dankbaar dat ik Nederland sinds het COVID monster door nieuwe ogen bewonder.

Het gaat soms ook even niet over jou

Na vele cultuurshocks een hoogtepunt. China. Met gezin. Fabelachtig mooi, weird en ook confronterend. Want in China begon ik te beseffen dat Grand Hotel Europa oud nieuws was. Pfeiffer had gelijk met zijn inzicht dat Europeanen nogal melancholisch toeristisch doen. Naar oude glorie van kathedralen in Europa staren en leuk terug naar de jaren vijftig dorpjes ver weg. Maar wow... In China voelde ik me geteleporteerd naar de toekomst. Wat voelden we ons klein, toen we overal in China konden betalen, muziek luisteren, chatten, reizen door middel van gezichtsherkenning. Wat was het schokkend om in gesprekken met Chinezen over privacy, erachter te komen dat het de meeste mensen minder boeit dan ons. Wat heb ik als een digibeet geworsteld met alle knopjes, bliepjes en scans. Diep onder de indruk van de crowd-begeleidings-efficiency om duizenden toeristen te managen die naar de zonsondergang in Shanghai wilden kijken. Verkeerregelaars en hekjes leken als bij toverslag te verschijnen en te verdwijnen. Koningsdag Amsterdam met verdrukkingstaferelen op een brug leek opeens zo... middeleeuws. Lachwekkend was ons verlangen naar een Chinees die enige commerciele interesse in ons had. Not. Geen engelse menukaarten en straatbordjes. Het handjevol, slecht geklede, Europese toeristen is totaal nietszeggend vergeleken bij de hordes binnenlandse Chinese middenklasstoeristen, die bakken met geld uitgeven op de toeristische plekken, vergezeld van Japanners en Koreanen. Velden met bloemen in alle kleuren zo groot als de provincie Utrecht, slechts aangelegd om mooie selfies op te kunnen maken in huur-jurken. Wij sloebers doen er niet toe en dat was te merken ook, hoewel mensen ons heel lief en met mededogen hebben geholpen, met vertaalaps en een rondgang door de keuken om aan te wijzen dat je liever geen kikkers eet. Een schone oefening in nederigheid.

Oostwaarts

En toen gingen we dus naar het Oosten. Eerst naar Georgië met antropologische blik, wat zeker een back-into-the-fifties ervaring was, maar ook leerde dat het Rusland-Oekraïne conflict er vanaf deze kant van de wereld toch anders uitziet dan als je aan de Russische grens op de Kaukasus staat. In Georgië maakte ik kennis met het fenomeen 'Halal-tour'. Toerisme voor moslims uit de Emiraten en Dubai. Concept: raften in een nikab proof zwemvest, picknicken langs de rivier waarbij je zelf je schaap slacht die in een hokje staat te wachten, tent voor lunch voor vrouw en kinderen terwijl de mannen in de zon zitten. Opnieuw bewust van mijn toch wel erg Europees westers gekleurde bril. Die prima is, want ik ben ook gewoon Nederlander, maar het is slechts één blik op de werkelijkheid.

Hoezo yurts?

Oezbekistan. Hoewel ik goed was ingelezen dacht ik toch... Yurts in de woestijn, kamelenkaravanen steden, wat oude Sovjet gebouwen om lekker doorheen te struinen, mooie paleizen en moskeën. Nou die laatste dingen zijn waar. Wat een overweldigende wereldpracht en ja oude Sovjet panden. Pure rijkdom en architectonische hoogstandjes op de eens zo rijke zijderoute. Maar de rest van mijn fantasieën... Naar een Yurt moet je goed zoeken. En ja de schitterende steden liggen langs de oude kamelen zijderoute. Maar daarlangs reis je wel met de meest hypermoderne trein, met draaibare fauitteuils, wifi, fruittorentjes, art deco treinstations, cappucino en inchecken met je bankpasje. En opnieuw voelde ik me... geen Grand Hotel Europa, maar soort van klompenmeisje in het Arnhems Openluchtmuseum. Want het zijn niet de handjevol Europese toeristen die hier de dienst uit maken, maar bussen vol mensen op stredentripjes uit Kazachstan, Tadzjikistan, Rusland, Mongolië, die zich langs de Unesco wereldwonderen laten rijden in een elektrisch karretje. En de Oost-Aziatische toerist heeft heel andere wensen dan de Europese Ilja Pfeiffer back-packer. Die wil luxe, shopping malls en mooie hotels. Stunning en een beetje beangstigend welke bouwprojecten we zagen verrijzen om aan die luxewensen te voldoen. Wie naar Oezbekistan reist, eert het verleden van de oude zijderoute, maar staat met een been in de toekomst.

Naief

Reizen is vooral met andere ogen naar de wereld kijken én naar jezelf. Door reizen ben ik me steeds opnieuw bewust van mijn plek op de wereld en word ik nederig en relativerend. Grand Hotel Europa staat allang niet meer in Europa. Maar in Azerbeidzjan, China en de Emiraten. Bananenpannekoeken zijn voor slecht geklede Europese fossielen, de hedendaagse toerist reist in instagram spierwitte Chinese jurk inclusief hairdresser of in goed Tadjieks net pak. Toerisme verplaatst. Europa heeft er schoon genoeg van. Venetië heft als eerste stad ter wereld een bezoekerstax, Amsterdam zucht en steunt onder de hoeveelheid kaas-shops, Schiphol moet krimpen en in Lanzarote gingen mensen en masse in hongerstaking tegen de bouw van nog meer massatoerisme hotels. Hier zijn we er wel klaar mee.

Maar de rest van de wereld begint pas. Dubai heeft net aangekondigd haar vliegveld te vervijfvoudigen. In Oezbekistan verrijzen in de Unesco erfgoed steden toeristische allees waarbij de Strip in Las Vegas verbleekt. Halal toerisme is hip en happening en leidt tot ongekende luxe vakantieparken, China bouwt Afrika en Zuid-Amerika vol toeristen steden met megaflats, hip Nigeria is het nieuwe Nollywood, Kapstad de flexwerkplek zoals dat ooit Bali was en de luchtkwaliteit in India is zo slecht dat er soms smog lock downs zijn waarbij mensen moeten binnenblijven. Onze vliegschaamte is op individueel niveau karma technisch gezien en als gespreksstof op een feestje misschien heel boeiend, maar de wereld buiten Europa heeft de smaak van het vliegen en reizen nét te pakken. Face it. Wij hoeven als Europeanen niet meer te reizen om de nostalgie van het verleden te ervaren. Wij zíjn de nostalgie.